„Topograficzna Karta Królestwa Polskiego” do dziś uznawana jest za jedno z najważniejszych osiągnięć polskiej kartografii XIX w.

     Jest to pierwsza, pełna mapa przedstawiająca terytorium Królestwa Polskiego w granicach ustalonych na kongresie wiedeńskim w 1815 r. Utworzone tego roku Królestwo, związane unią personalną z Cesarstwem Rosyjskim, miało własną konstytucję zapewniającą mu odrębność państwową, własny sejm, sądownictwo i armię. W strukturze armii po raz pierwszy (na wzór państw zaborczych) utworzono Sztab Kwatermistrzostwa Generalnego. Jego głównym zadaniem w czasie wojny było kierowanie przemarszami, ustalaniem przebiegu walk, postojów itp., natomiast w czasie pokoju prowadzenie prac przygotowawczych do konfliktu, w tym prace kartograficzne (opracowywanie map wojskowych). Przed powstaniem listopadowym Sztab Kwatermistrzostwa tworzyli głównie polscy oficerowie, posiadający doświadczenie bojowe zdobyte pod dowództwem Napoleona, który zdawał sobie sprawę ze szczególnej roli, jaką w trakcie kampanii wojennych odgrywały dokładne mapy terenu. Ich używanie na szerszą skalę związane było z rozwojem kartografii, jaki nastąpił w 2 połowie XVIII w. dzięki udoskonaleniu przyrządów pomiarowych, wprowadzeniu pomiaru punktów podstawowych metodą triangulacji oraz stolika topograficznego, a w konsekwencji pojawieniu się możliwości realizacji map dużych obszarów terenu z większą precyzją. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. wzorce napoleońskie zostały szybko przejęte przez największe mocarstwa ówczesnej Europy, w tym Rosję, Prusy i Austrię, które w krótkim czasie przystąpiły do zakrojonych na szeroką skalę prac nad sporządzeniem precyzyjnego obrazu kartograficznego własnych ziem.

     Prace nad "Topograficzną kartą Królestwa Polskiego" rozpoczęto w 1822 r. Prowadzono je dwutorowo. W pierwszej kolejności wykorzystano wcześniejsze map obszarów dawnej Polski, w tym Prus Południowych (wyd. 1803), Zachodniej Galicji (wyd. 1808) i Nowych Prus Wschodnich (wyd. 1808), a także precyzyjne pomiary powstałe przy okazji demarkacji granic nowego państwa z Wolnym Miastem Krakowem (w latach 1816-1818 – 14 arkuszy), z Austrią (w latach 1818-1820 – 25 sekcji) oraz z Prusami (w latach 1818-1822 – 17 arkuszy) i jego wewnętrznych podziałów administracyjnych w latach 1819-1822. Następnie dla pozostałych terenów Królestwa Polskiego przygotowywano własną sieć triangulacyjną. Jako początek układu współrzędnych przyjęto miejsce przecięcia się południka warszawskiego 38°50' (na wschód od Ferro) z równoleżnikiem 52°00', a mapę wykonano w odwzorowaniu pseudostożkowym równopolowym Bonne'a. Prace nad zdjęciem topograficznym postanowiono wykonać w skali 1:42 000 (1 cal = 1 wiorsta), natomiast wersja ostateczna mapy miała mieć skalę 1:126 000 (1 cal = 3 wiorsty). Obszar Królestwa Polskiego podzielono przy pomocy linii prostych równoległych i prostopadłych do południka zerowego, wydzielono siedem kolumn biegnących z północy na południe, w każdej kolumnie wyodrębniono sekcje w ilości od 6 do 12. W efekcie powstało 59 sekcji, następnie przeniesionych na poszczególne arkusze mapy w skali trójwiorstowej.

     Realizację działań rozpoczęto od założenia łańcuchów triangulacyjnych w celu powiązania wcześniejszych map: linia Warszawa-Toruń, linia wzdłuż Wisły i Pilicy, linia od Warszawy w kierunku Serocka i wzdłuż Bugu, linia prosta między Warszawą a Krakowem. Jak rekonstruował Bogusław Krassowski, który zwrócił uwagę na istnienie specjalnej, nieznanej dziś instrukcji, przygotowanej wyłącznie na potrzeby prac Kwatermistrzostwa, topograf udając się w teren, zaopatrzony był w stolik mierniczy, na którym w przyjętej skali (1:42 000) naniesione były podstawowe punkty uzyskane w drodze wcześniej przeprowadzonych prac triangulacyjnych lub też przeniesione z materiałów źródłowych. l te właśnie punkty podlegały sprawdzeniu lub wprowadzeniu ewentualnych poprawek. Natomiast cały rysunek, zarówno sytuacji jak i rzeźby, wykonany był przez topografa w terenie na podstawie przeprowadzonych pomiarów instrumentalnych lub "na oko", według obowiązujących instrukcji i przyjętego klucza znaków topograficznych. Prawdopodobnie posiadał on również mapy, stanowiące materiał źródłowy z naniesionymi poprawkami, wynikającymi z poprzednich prac Kwatermistrzostwa (przypuszczalnie w niezmienionej, oryginalnej skali), lecz wykorzystywał je głównie dla orientacji w terenie i być może jako materiał pomocniczy. Po wykonaniu zdjęcia od razu przystępowano do jego redukcji metodą graficzną (cyrklem proporcjonalnym) lub graficzno-mechaniczną (pantografem). Wyżej opisane prace realizowano w okresie wiosenno-letnim. Jesienią kartografowie wracali do Warszawy celem ostatecznego dokończenia pracy. Materiały polowe trafiały do grupy wyspecjalizowanych kartografów, gdzie poszczególne rysunki były redukowane w skali, generalizowane i wykreślane na czysto pod kierownictwem płk. Kazimierz Żwana. Prace pomiarowe prowadzono od granicy zachodniej i północnej z Pursami, kontynuując je w kolejnych latach wzdłuż granicy z Austrią. Główne role w całym przedsięwzięciu przed 1831 r. odgrywali kpt. Wojciech Chrzanowski, płk Aleksander Alfonce, kpt. Feliks Szymanowski, płk. Józef Wyszkowski (prace pomiarowe i zdjęcia) oraz wspomniany płk. Żwan (przy redukcji i reprodukcji mapy).



     Już w 1827 r. podjęto decyzję o wydaniu mapy drukiem. Kierownictwo nad całością prac powierzono w 1828 r. warszawskiemu rytownikowi Karolowi Fryderykowi Minterowi, z którym zawarto specjalny kontrakt na wykonanie 59 arkuszy mapy w liczbie 2000 egzemplarzy. Jeszcze tego samego roku pierwsza kolumna Karty była gotowa, a do wybuchu Powstania Listopadowego przygotowano łącznie 240 arkuszy w skali 1:43 000 i 27 arkuszy w sakli 1:126 000.

     W 1831 r. przerwano prace i w wyniku Powstania Listopadowego rozwiązano Sztab Kwatermistrzostwa, zaś dotychczasowe wyniki prac nad Topograficzną Kartą trafiły w ręce wojsk rosyjskich. Dopiero w 1832 r., uznając jakość i dokładność dzieła, car Mikołaj I zezwolił na jego kontynuowanie, tym razem jednak przez Korpus Topografów rosyjskiego Sztabu Głównego, pod kierownictwem gen. Karola Richtera i przy współudziale oficerów dotychczas zatrudnionych przy pracach kartograficznych. Rozpoczęto od aktualizacji i sprawdzenia już istniejących arkuszy, a następnie prowadzenia dalszego zdjęcia północnych i wschodnich ziem Królestwa Polskiego. Prace terenowe zakończono w 1839 r.

     Przez kolejne cztery lata redukowano arkusze do skali 1:126 000. Dlatego też całość została wydana drukiem w 1843 r. w Petersburgu, chociaż karta tytułowa informuje o zakończeniu prac w 1839 r. Mapę zadedykowano carowi Mikołajowi I. Tytuł mapy podano w trzech językach: polskim, rosyjskim i francuskim. Pozostała treść mapy została sporządzona w języku polskim. Do 1857 r. „Topograficzna Karta Królestwa Polskiego” była zastrzeżona wyłącznie do użytku wojsk rosyjskich, natomiast po tej dopuszczono ją do sprzedaży w księgarni przy Sztabie Generalnym w Petersburgu.



     Zdaniem Bogusława Krassowskiego, w stosunku do skali, mapa jest bardzo bogata pod względem treści, a dzięki delikatnemu rysunkowi dokładna, przejrzysta i łatwo czytelna. Oprócz elementów fizyczno-geograficznych, w tym rzeźby terenu, sieci wodnej, bagien i lasów, ma rozbudowaną legendę elementów sytuacyjnych złożonych z 54 podstawowych znaków topograficznych, w tym przedstawiających takie elementy, jak: zabudowa (ogniotrwała i nieogniotrwała), punkty terenowe (kościoły, kaplice, młyny, wiatraki) oraz sieć dróg z rozróżnieniem na cztery kategorie.

Topograficzne pomiary stolikowe służby topograficznej rosyjskiego wojska w XIX w. według ryciny zamieszczonej w podręczniu W. Witkowskiego Топография (Petersburg 1911)



     Egzemplarz mapy, przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej pod sygnaturą K-1748, złożony jest z 59 arkuszy (w egzemplarzu brakuje arkusza kol.V sek.V) i dodatkowego skorowidza. Każdy arkusz ma formę zadrukowanej miedziorytowym rysunkiem tekturowej karty podklejonej na płótnie, dodatkowo zabezpieczonej przed pruciem się podkładu i niszczeniem brzegów przy pomocy specjalnej tasiemki naklejonej na obrzeża arkusza. Egzemplarz przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej - według wyznaczników podanych przez Bogusława Krassowskiego w 1978 r. (B. Krassowski, Topograficzna karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1978, s. 24-25) – jest czwartym wydaniem tej mapy, wydrukowanym ok. 1863 r., najpewniej w czasie lub tuż przed powstaniem styczniowym.

     Ważnym elementem egzemplarza przechowywanego w Bibliotece Uniwersyteckiej jest drewniane pudło, które jest oryginalnym, pochodzącym z lat 60. XIX w. zabezpieczeniem mapy.

    


Wybrana literatura:
  1. B. Olszewicz, Polska kartografia wojskowa (zarys historyczny), Warszawa 1921.
  2. W. Jamiołkowski, A. Stocki, Topografia wojskowa, Warszawa 1925.
  3. B. Krassowski, Polska kartografia wojskowa, Warszawa 1974.
  4. B. Krassowski, Topograficzna karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1978 (Zabytki Polskiej Kartografii, z. 1).
  5. M. Stankiewicz, Zdjęcia topograficzne na obszarze Królestwa Polskiego w XIX wieku, w: Kartografia Królestwa Polskiego 1815-1915. Materiały XVIII Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii Warszawa, 21-22 listopada 1997, pod red. L. Szaniawskiej i J. Ostrowskiego, Warszawa 2000, s. 58-70.
  6. A. Aksamitowski, J. Augustyniak, Obszar Królestwa Polskiego w wybranych studiach wojskowo-geograficznych, w: Kartografia Królestwa Polskiego 1815-1915. Materiały XVIII Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii Warszawa, 21-22 listopada 1997, pod red. L. Szaniawskiej i J. Ostrowskiego, Warszawa 2000, s. 113-126.