Radość z odzyskania przez Białystok niepodległości w dniu 19 lutego 1919 r. szybko ustąpiła szarej codzienności, której towarzyszył głęboki kryzys w wielu istotnych sferach swojego funkcjonowania, trwający kilka pierwszych lat międzywojennego dwudziestolecia. Eksodus ludności w 1915 r., rabunkowa gospodarka niemieckich władz okupacyjnych oraz zmiana przynależności państwowej ujemnie wpłynęły na stan ludności miasta, który został wyrównany dopiero po rozszerzeniu miasta o okoliczne wsie i utworzeniu tzw. wielkiego Białegoku w maju 1919 r. W kolejnych latach, wraz z podnoszeniem się miasta z upadku, liczba ludności stale rosła: w 1921 statystyka odnotowała ponad 76 000 mieszkańców, w 1928 r. już przeszło 90 000 tys., w 1934 r. blisko 100 000, zaś w grudniu 1938 r. liczba przekroczyła 107 000[1]. Zmiana przynależności państwowej, ale i rozszerzenie granic miasta, wpłynęły na zmianę udziału procentowego poszczególnych grup ludności: w 1931 r. chrześcijanie stanowili ok. 54% białostoczan, redukcji do 43% uległa liczba Żydów, którzy szczególnie licznie udawali się na emigrację do Palestyny i obu Ameryk[2], natomiast ewangelików w mieście było niespełna 2%[3].
Ewakuacja miasta w 1915 r. objęła także przemysł – wyposażenie fabryk, warsztaty tkackie, kotły parowe, surowce i produkty wywożono na wschód, niszczono zaś to czego nie zdołano zabrać. W rezultacie dobrze prosperujący ośrodek włókienniczy uległ zagładzie i po 1919 r. musiał być budowany od nowa, ale w zgoła odmiennych warunkach. W sposób naturalny zależny od rynków zbytu w Imperium Rosyjskim, w nowej rzeczywistości geopolitycznej Białystok nie był w stanie odzyskać swojej dawnej pozycji oraz poszukiwać nowych rynków zbytku, chociaż przemysł włókienniczy nadal odgrywał istotną rolę w życiu miasta (w 1931 r. 47% białostoczan zatrudnionych było w tej gałęzi gospodarki). Według oficjalnych danych w 1928 r. w mieście działało 440 zakładów przemysłowych, ale dekadę później już tylko 212. Zmniejszająca się liczba wynikała z umocnienia się pozycji dużych zakładów produkcyjnych, często przekształcanych w spółki akcyjne i wchodzących w skład większych konsorcjów.
Białystok zyskał dodatkowo na znaczeniu w sierpniu 1919 r., gdy władze państwowe ulokowały tu siedzibę nowo utworzonego województwa białostockiego. Stopniowo wzmagał się ruch budowlany, podejmowano działania zmierzające do uporządkowania przestrzeni miejskiej (m.in. poprzez plany zagospodarowania przestrzennego) oraz poprawy jakości życia. Szczególne znaczenie miały rządy prezydenta Seweryna Nowakowskiego, zainicjowane w 1932 r. oraz przezwyciężenie światowego kryzysu gospodarczego. Pierwsza dekada międzywojnia to okres stopniowego podnoszenia się miasta z upadku, natomiast drugie dziesięć lat upłynęło pod znakiem ogromnych inwestycji miejskich, w tym budowy kanalizacji miejskiej[4], gmachów Sądu Okręgowego, Izby Skarbowej i Teatru Miejskiego im. Marszałka J. Piłsudskiego[5], łaźni miejskiej, domu opieki czy nowoczesnych szkół publicznych. Wokół Pałacu Branickich, będącego siedzibą władz województwa utworzono miejskie planty, które oprócz starego parku miejskiego i Lasu Zwierzynieckiego stały się ulubionym miejscem spacerów białostoczan[6]. Rozbudowie ulegały stare zakłady komunalne: wodociągi, elektrownia i rzeźnia miejska.
Przyspieszający rozwój miasta został przerwany przez wybuch II wojny światowej.
- Wiadomości statystyczne miasta Białegostoku za lata 1921-1928, Białystok 1929, s. 9, tab. 14-15; Wiadomości statystyczne miasta Białegostoku za lata 1929-1934, t. 1, pod red. J. Pileckiego, Białystok 1935, s. 12, tab. 14-15; Wiadomości statystyczne miasta Białegostoku. Kwartalnik statystyczny opracowany przez Referat Statystyczny Zarządu Miejskiego w Białymstoku, 1938, nr 4, tab. 2.
- J. Kaja, Z badań nad bezrobociem i emigracją w województwie białostockim w latach 1929-1939, „Rocznik Białostocki”, t. IX, 1968-1969 (1970), s. 26.
- Drugi Powszechny Spis Ludności z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe, ludność, stosunki zawodowe. Województwo białostockie, Warszawa 1938, tab. 11, s. 27; szeroko o strukturze demograficznej Białegostoku między dwiema wojnami: A. Jasienowicz, Struktura demograficzna Białegostoku w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Białystok w 80-leciu. W rocznicę odzyskania niepodległości 19 II 1919 – 19 II 1999, pod red. C. Kukli, Białystok 2000, s. 31-71.
- W. Wróbel, Wodociągi i kanalizacja, s. 168-182.
- B. Samarski, Teatr Miejski w Białymstoku. Od idei do realizacji, „Rocznik Białostocki” t. XX, 2016, s. 131-156.
- J. Poskrobko, Planty Stanisława Grali, „Białostocczyzna" 1988, nr 4, s. 21-24; M. Dolistowska, W poszukiwaniu tożsamości, s. 240-243.