Spis treści

PRZEDMOWA .........................................11

PODZIĘKOWANIA ......................................12

l. ROZBIEŻNOŚCI W OCENIANIU ........................13

1.1. Niekonsekwentna opinia publiczna ........................13

1.2. Niezgodność opinii ogólnych i szczegółowych ..................15

1.3. Rozbieżności w ocenach szkolnych .........................16

1.4. Oceny sędziów bokserskich ..............................17

1.5. Nietrafne oceny kliniczne ...............................20

1.6 Rozbieżne werdykty sądowe ...........................21

1.7. Zawodne oceny inżynierskie .............................21

1.8. Zwodnicze zalecenia dietetyków ...........................22

1.9. Zróżnicowane oceny ryzyka ..............................23

1.10. Konkluzje ........................................26

2. PODSTAWOWE ZNIEKSZTAŁCENIA W OCENIANIU .........28

2.1. Trzymanie się środka skali (tendencja centralna) ..............28

2.2. Efekt kontrastu ....................................30

2.3. Efekty pierwszeństwa i świeżości ..........................33

2.4. Przenoszenie ocen z jednych zadań na inne: efekt „aureoli" ........36

2.4.1. Wpływ nazwiska autora na ocenę wytworu ....................38

2.4.2. Wpływ miejsca wykonania na ocenę wytworu .................40

3. OCENY I UCZUCIA .................................42

3.1. Widzenie przez różowe i czarne okulary .....................42

3.2. Dlaczego nastrój wpływa na ocenianie? ......................44

3.3. Znaczenie emocjonalnego stosunku wobec ocenianych obiektów ......46

3.4. Zabiegi mające na celu utrzymanie wysokiego mniemania o sobie .....48

3.5. Marketingowe uwiedzenie ..............................49

4. SPOŁECZNY KONTEKST OCENIANIA ...................51

I. KONFORMIZM ...........;.........................51

4.1. Konformizm .......................................51

4.2. Znaczenie mniejszości ................................. 56

4.3. Jak unikać nacisku społecznego? .......................... 57

II. MYŚLENIE GRUPOWE ................................ 58

4.4. Symptomy grupowego myślenia ........................... 60

4.5. Co doprowadza do myślenia grupowego? ..................... 61

4.6. Konsekwencje grupowego myślenia: w jaki sposób dochodzi do fiaska

podejmowanych decyzji? ................................ 62

4.7. Jak chronić się przed myśleniem grupowym? .................. 63

5. ZNACZENIE PRZYJĘTEJ PERSPEKTYWY: MOŻLIWOŚCI

MANIPULOWANIA OCENAMI LUDZI .................... 65

5.1. Jak przyjęta perspektywa zmienia nasze decyzje? ............... 65

5.2. Inne pieniądze, inna odwaga ............................. 68

5.3. Co bardziej przykre: wiele małych strat czy jedna strata duża?

Co przyjemniejsze: wiele małych zysków czy jeden zysk duży? ....... 70

5.4. Ubezpieczanie się .................................... 73

5.5. Wartość czasu i wysiłku ................................ 74

5.6. Manipulowanie ocenami poprzez narzucanie perspektywy .......... 75

5.6.1. Skutki dla pomiaru opinii społecznej ....................... 75

5.6.2. Manipulowanie perspektywą w sferze społeczno-politycznej ........ 75

5.6.3. Wykorzystywanie w marketingu .......................... 76

5.7. Jak kontrolować przyjmowaną perspektywę? .................. 76

6. ZNACZENIE KONTEKSTU ............................ 81

6.1. Wpływ kolejności pytań na odpowiedzi w badaniach ankietowych ..... 81

6.2. Ocena serii bodźców: wpływ bodźców poprzedzających ............ 82

6.3. Implikacje i wnioski dla badań ankietowych ................... 83

6.4. Efekty kontekstu w badaniach marketingowych ................ 84

6.5. Wpływ kontekstu na wybory ............................ 86

6.5.1. Asymetryczna dominacja ............................... 86

6.5.2. Unikanie opcji skrajnych ............................... 90

7. ZNACZENIE WCZEŚNIEJSZYCH OPINII: POSZUKIWANIE

POTWIERDZENIA WŁASNYCH MNIEMAŃ ................ 93

7.1. Argumenty neutralne przemawiające na korzyść wcześniejszego

przekonania ....................................... 93

7.2. Ludzie przejawiający uporczywe trwanie

przy raz ustalonych ocenach ............................. 96

7.3. Uprzedzenia ....................................... 96

7.4. Utrzymywanie się mitów i bezpodstawnych mniemań ............ 98

7.5. Czy można „zatrzeć" raz otrzymaną informację? ................ 100

7.6. Wybór i stronniczość ocen .............................. 104

7.7. Stronniczość ocen w werdyktach sportowych

i w werdyktach politycznych ............................. 106

7.8. Stronniczość ocen przy wyborach konsumenckich ............... 108

7.9. Przywiązanie konsumenta do marki towaru .................. 110

8. OCENY GLOBALNE CZY CZĄSTKOWE ................... 113

8. l. Dwie procedury formułowania ocen ........................ 113

8.2. Trafność obu rodzajów procedur przy tworzeniu złożonych ocen ..... 117

8.3. Porównanie trafności procedur przy stawianiu diagnoz i prognoz ..... 118

8.3.1. Diagnozy i prognozy oparte na zewnętrznej procedurze

wykorzystującej wagi statystyczne ......................... 118

8.3.2. Wagi oparte na intuicjach ekspertów ........................ 121

8.4. Dlaczego nie wykorzystuje się oceniania opartego na zewnętrznej

procedurze? ....................................... 122

8.5. Nieinteligentnie zaprojektowany system ocen pracowników ........ 124

8. 6. Parlamentarna utopia ................................. 125

8.7. Wybór amunicji do karabinów policyjnych .................... 126

9. ZŁUDZENIA W OCENIANIU SZANS — WYOLBRZYMIANIE

I NIEDOCENIANIE SZANS ............................ 128

9.1. Zasada reprezentatywności .............................. 129

9.2. Zasada reprezentatywności w kasynach gry — złudzenie gracza ...... 130

9.3. Ignorowanie ogólnych prawidłowości ....................... 132

9.4. Nieuwzględnianie regresji w przewidywaniach ................. 136

9.5. Błąd koniunkcji ..................................... 138

9.6. Zasada zakotwiczenia ................................. 140

9.7. Złudzenie w ocenianiu zdarzeń łącznych (koniunkcji) i rozłącznych

(dysjunkcji) ........................................ 144

9.8. Zasada dostępności psychicznej ........................... 147

10. OCENY ZALEŻNOŚCI — KŁOPOTY Z WYKORZYSTANIEM

DOŚWIADCZENIA .................................. 156

10.1. Współwystępowanie i korelacja ........................... 156

10.2. Pozorne korelacje .................................... 157

10.3. Oceny oparte na obserwacji i oceny oparte na mniemaniach ........ 157

10.4. Iluzja kontroli ...................................... 159

10.5. Niezauważane przypadki ............................... 160

10.6. Dlaczego nie uczymy się z doświadczenia: brakująca informacja ...... 164

10.7. Jak korzystać z doświadczenia: potrzeba eksperymentowania ....... 166

11. BŁĘDY W OCENIE WŁASNE J WIEDZY ................... 170

I. NADMIERNA PEWNOŚĆ SIEBIE ......................... 170

11.1. Test nieuzasadnionej pewności siebie ....................... 170

11.2. Powszechność zjawiska nieuzasadnionej pewności siebie .......... 171

11.3. Gdy rośnie pewność bez poprawy trafności stawianych diagnoz ...... 173

11.4. Czy można poprawić oceny pewności (zmniejszyć nadmierną pewność

siebie)? ........................................... 175

II. „WIEDZIAŁEM, ŻE TO SIĘ ZDARZY" ...................... 176

11.5. Złudzenie pod nazwą „wiedziałem, że to się zdarzy" .............. 176

11.6. Złudzenie „wiedziałem, że to się zdarzy" i przewody sądowe ........ 178

11.7. Złudzenie „wiedziałem, że to się zdarzy" i nadmierna surowość

w ocenie nieudanych decyzji ........... 181

11.8. Przekleństwo wiedzy .................................. 182

12. PRAGNIENIA I PRZEKONANIA ........................ 184

I. ZNIEKSZTAŁCANIE PRZEKONAŃ PRZEZ PRAGNIENIA ........ 184

12.1. Czy nasz kandydat ma szansę w wyborach prezydenckich? ......... 184

12.2. Myślenie życzeniowe .................................. 186

12.3. Samooszukiwanie się .................................. 189

12.4. Redukowanie dysonansu poznawczego ...................... 191

II. PRZYSTOSOWYWANIE PRAGNIEŃ DO PRZEKONAŃ .......... 195

12.5. Efekt kwaśnych winogron .............................. 195

12.6. Świadoma kontrola pragnień: samozobowiązania ............... 196

12.7. Manipulowanie informacją .............................. 198

12.8. Kształtowanie charakteru ............................... 199

12.9. Manipulowanie własnym wewnętrznym systemem .............. 201

13. KIEDY OCENY WPŁYWAJĄ NA FAKTY:

SAMOSPEŁNIAJĄCE SIĘ PROROCTWA ................. 203

13.1. Niezwykły przyrost inteligencji ........................... 203

13.2. Przewidywanie urody nieznanej rozmówczyni ................. 204

13.3. Czy dyskryminacja rasowa ma podstawy? ..................... 205

13.4. Samospełniające się proroctwa w szkole ..................... 206

13.5. Samospełniające się oczekiwania ekonomiczne: jak można doprowadzić do

upadku banku, bessy na giełdzie, wzrostu inflacji? ............... 208

13.6. Bajka na temat kariery ................................. 210

14. DODATEK DLA STUDENTÓW: SKALE I TECHNIKI

SKALOWANIA ..................................... 214

14.1. Skale rangowe ...................................... 214

14.2. Porównywanie parami ................................. 216

14.3. Skale ocen ......................................... 220

14.4. Skalowanie bez liczb .................................. 222

14.5. Bezpośrednia ocena wielkości ............................ 223

BIBLIOGRAFIA .................................... 227